Osobliwe grzyby- Gwiazdosze

Słów kilka o gwiazdoszach

 

      Gwiazdosze (z łac. Geastrum) zaliczane są do jednych z najciekawszych i najcenniejszych elementów europejskiej mykobioty. Pod względem systematycznym należą do rodziny Geastraceae, rzędu Geastrales i typu Basidiomycota (Kirk i in. 2008). Są to grzyby wielkoowocnikowe, które wytwarzają owocniki naziemne o charakterystycznym kształcie przypominającym gwiazdę, dzięki czemu w terenie możnaje stosunkowo łatworozpoznać.
        Obecnie znanych jest na całym świecie ok. 60 gatunków gwiazdoszy (Kirk i in. 2008; Jeppson i in. 2013; Zamora i in. 2013, 2014), ale szacuje się, że liczba ta może być dwa razy większa (Zamora i in. 2014). W Europie do tej pory odnotowano 30 gatunków tego rodzaju (Jeppson i in. 2013), a w Polsce 20 (Rudnicka-Jezierska 1991; Wojewoda 2003; Kujawa i in. 2012).
      Do października 2014 roku wszystkie występujące w Polsce gwiazdosze były objęte ochroną ścisłą (Rozporządzenie 2004). W aktualnie obowiązującym rozporządzeniu Ministra Środowiska (Rozporządzenie 2014) uszczegółowiono listę gwiazdoszy objętych ochroną. Spośród dwudziestu występujących w Polsce gatunków gwiazdoszy jedenaście objęto ochroną prawną, w tym dziewięćgatunków podlega ochronie ścisłej: G. lageniforme, G. berkeleyi, G. elegans, G. schmidelii, G. floriforme, G. campestre, G. hungaricum, G. saccatum, G. fornicatum, a dwa ochronie częściowej: G. corollinum i G. quadrifidum.
      Gwiazdosze uważane są za zagrożone wyginięciem i większość umieszczona jest na Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Jeden gatunek uznawany jest za wymarły (Ex), trzynaście oznaczono kategorią wymierających (E), dwa narażone są na wymarcie (V), natomiast dwa kolejne należą do gatunków rzadko występujących (R) (Wojewoda, Ławrynowicz 2006).

 

Jak rozpoznać

     Młode gwiazdosze mają kształt kulisty i w ogóle nie przypominają swojej dorosłej postaci (Ryc. 1A). Gwiazdkowatą formę przyjmują dopiero w miarę dojrzewania, kiedy to zewnętrzna osłona, zwana egzoperydium, pęka promieniście od szczytu, odsłaniając tym samym warstwę wewnętrzną, czyli endoperydium (Ryc. 2) (Rudnicka-Jezierska 1991). 

     Wewnątrz endoperydium znajduje się gleba, czyli płodna część owocnika złożona z zarodników i włośni. Na zewnątrz wydostają się one poprzez perystom, który umiejscowiony jest na szczycie endoperydium. Wyjątkiem jest gwiazdosz czarnogłowy, u którego endoperydium jest bardzo cienkie i pęka w czasie rozchylania płatów egzoperydium, w związku z czym jego gleba jest odsłonięta (Ryc. 1).  Endoperydium może być siedzące lub połączone z egzoperydium szyjką.

Kiedy szukać

     Owocniki gwiazdoszy występują od lata do późnej jesieni i są stosunkowo trwałe. Często jeszcze wiosną możemy obserwować dobrze zachowane zeszłoroczne owocniki gwiazdoszy.

Gdzie szukać

 

      Gwiazdosze są grzybami o dość szerokim spektrum występowania. Część gatunków preferuje tereny nasłonecznione, o glebie lekkiej piaszczystej (skraje lasów, murawy kserotermiczne, pastwiska), inne występują na terenach zacienionych i wilgotnych (zarośla, lasy). Coraz częściej grzyby te związane są ze środowiskiem zurbanizowanym. Spotykane są m.in. na terenie parków miejskich, arboretów i ogrodów botanicznych.
       W czasie gwiazdoszowych poszukiwań warto zwrócić uwagę na krzewy takie jak bez lilak czy śnieguliczka biała, ponieważ gwiazdosze często lubią występować w ich sąsiedztwie.

Uwaga, uwaga!
Różne gatunki gwiazdoszy lubią ze sobą współwystępować (Kujawa i in. 2012), w związku z tym gdy natkniemy się na rodzinkę gwiazdoszy, może się okazać, że mamy do czynienia z więcej niż z jednym gatunkiem gwiazdoszy.

autorka tekstu:
Natalia Stokłosa
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
e-mail: natalia_glowska@op.pl


Literatura 
[1] Jeppson M., Nilsson R. H., Larsson E. 2013. European earthstars in Geastraceae (Geastrales, Phallomycetidae) – a    systematic approach using morphology and molecular sequence data. Systematics and Biodiveristy 11 (4): 437-465.
[2] Kirk R. M., Cannon P. F., Minter D. W., Stalpers J. A. 2008. Dictionary of the Fungi, 10th edn. CABI International, Wallinford, UK.
[3] Kujawa A., Gierczyk B., Szczepkowski A., Karasiński D., Wołkowycki M., Wójtowski M. 2012. Ocena obecnego stanu zagrożenia gatunków z rodzaju Geastrum w Polsce. Acta Botanica Silesiaca 8: 5-42.
[4] Rudnicka-Jezierska W. 1991. Flora Polska. Purchawkowate (Lycoperdales), Tęgoskórowe (Sclerodermatales), Pałeczkowate (Tulostomatales), Gniazdnicowate (Nidulariales), Sromotnikowe (Phallales), Osiakowe (Podoxales). W: Skirgiełło A. (red.). Grzyby (Mycota). Tom 23: Podstawczaki (Basidiomycetes). Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej akademii Nauk, Kraków: 61-85.
[5] Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. W: Mirek Z., (red.). Biodiveristy of Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 262-269.
[6] Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, Kraków: 54-70.
[7] Zamora J. C., Calonge F. D., Martin M. P. 2013. New sources of taxonomic information for earthstars (Geastrum, Geastraceae, Badidiomycota): phenoloxidases and rhizomorph crystals. Phytotaxa 132 (1): 1-20.
[8] Zamora J. C., Calonge F. D., Martin M. P. 2014. Combining morphological and phylogenetic analyses to unravel systematics in Geastrum sect. Schmidelia. Mycologia